Mij een zorg is het thema van de maand van de filosofie. Nou én, zul je misschien denken. Dan hoef je niet verder te lezen. Schrijver Tommy Wieringa heeft daar wel gedachten over en schreef het essay voor de jaarlijkse viering van de moeder aller wetenschappen.
In het essay Optimisme zonder hoop maakt Wieringa zich zorgen over het verdwijnen van de toekomst. Pardon? Is de tijd gestopt? Nee, dat niet. Maar in het huidige tijdsgewricht valt het niet mee hoge verwachtingen te koesteren van veel toekomst. Grote spelbreker is de klimaatcrisis.
Viel voorheen de nacht over de toekomst door de rampspoed van het heden, nu is het de toekomst zelf die ons haar beeld ontzegt. Ze is zelf een desastreuse omstandigheid die we niet kunnen veranderen en die niet voorbijgaat.
Ook ik probeer me mentaal overeind te houden, want over de rampspoed van het heden maakte ik me al zorgen in een eerder stukje. Eigenlijk constant. Je wil toch blijven geloven dat het zin heeft om op te staan , dat er nog mooie dingen zijn of kunnen gebeuren. Momenten waar je bij wilt zijn. En toen moest de Grote Dealmaker in Amerika nog aantreden, die rood aangelopen troefkaart van het libertaire onheil.
Van alle deskundigen op het gebied van internationale betrekkingen is Beatrice de Graaf mij het liefst. Terzakekundig, onafhankelijk, helder en direct. Tijdens het gesprek in Buitenhof van 13 april noemde zij het woord dat ik lang niet had gehoord: preambule. De uitzending, bij de pensionering van presentator Pieter Jan Hagens, bleek een aardige afspiegeling van de kwesties die in het essay worden besproken.
Preambule. Daarmee bedoelde De Graaf de eerste alinea van het verdrag waarmee de NAVO is opgericht, ook in april overigens, dat toen nog geen maand van de filosofie was. Die tekst getuigt van idealen waar je nu bijna niemand zo over hoort spreken.
Preambule. Je kan dat natuurlijk introductie of inleiding noemen, maar preambule is net wat deftiger en passend bij gewicht van de bijbehorende tekst: een contract, een wet of een verdrag.
De tekst geeft richting en kader aan het werk van de Nederlandse Commandant der Strijdkrachten, Onno Eichelsheim, die te gast was in dezelfde uitzending. Hij verstuurde deze week een dagorder die alle defensiemedewerkers opdroeg zich voor de strijd gereed te maken. Dan hebben we het over de toekomst van de komende jaren en discussie over artikel 5. Oorlog, slecht voor alle vormen van klimaat.
Maar in het licht van het essay van Wieringa zijn dat pinda’s, om me een anglicisme te veroorloven. Het zit hem vooral in die toekomstloosheid.
De klimaatcrisis is ongekend langdurig
Natuurlijk hebben dichters, schrijvers en denkers zich gebogen over zwarte scenario’s en dystopische visoenen, maar vaak zijn die dan tijdelijk. Die tijdelijkheid van rampen, economische crises en pandemieën biedt hoop. De meesten van ons zijn geboren in tijden van vrede en welvaart. We waagden ons eerder aan utopieën dan aan die duistere vooruitzichten. Zeker, er is veerkracht, creativiteit en kracht onder de mensen.
Maar de klimaatcrisis gaat nooit meer weg.
Nooit meer in ons leven, noch in het leven van onze kinderen en hun kinderen en ook het leven van hun kleinkinderen niet. Wieringa vergelijkt de klimaatcrisis, met wetenschappers terzake, met een situatie uit het Paleoceen, 56 miljoen jaar geleden. Maar gelukkig, dat was na 150.000 jaar voorbij. Dat maakt dus die toekomstloosheid.
Overigens heeft het er alle schijn van dat de techbiljonairs ook bevangen zijn door dystopieën. Zuckerberg heeft naar verluidt een uiterst luxe en goed geoutilleerde bunker onder zijn huis laten bouwen, Musk wil eigenlijk naar Mars en opnieuw beginnen. Het verklaart wellicht hun fascistoïde gedrag, hubris en meedogenloze hebzucht.
Het verlies of wegvallen van toekomst zaait onzekerheid bij mensen, ‘een borende angst voor de ongewisheid’ noemt Wieringa het. Dat soort machteloosheid die tot hopeloosheid kan leiden, daar wil je van af. En dat is wel ‘vruchtbaar terrein voor de leugen’, waar we momenteel met alle desinformatie en opkomend fascisme dagelijks mee te maken hebben. Nationaal en internationaal.
Het is verleidelijk om veel van Wieringa’s zinnen en aangehaalde denkers, waaronder met regelmaat Hanna Arendt, te citeren. Treffend is wel de constatering die we bij alle inzet en gebruik van desinformatie – opnieuw, nationaal en internationaal – moeten blijven beseffen, Wieringa:
Nooit verving de leugen de waarheid, het bleef een maskerade.
Al dat gelieg, gedraai en verhullen van de ware bedoelingen is niet normaal en moet dat ook niet worden. Daar zijn we zelf bij en daar kunnen we wel wat aan doen. Bij de verlammende kracht die de klimaatcrisis op je zou kunnen hebben, is Wieringa’s betoog dat ‘een programma van optimisme zonder hoop je weerbaar kan maken en immuun voor de teleurstellingen die je wachten’.
Blijf maar zoveel mogelijk het goede doen en in ieder geval: plant een boom!
Foto boven: de kust van Bangladesh gefotografeerd door een satelliet, waar de United States Geological Survey (USGS) toegang toe heeft. De USGS ‘dient de natie door betrouwbare wetenschappelijke informatie te leveren om de aarde te beschrijven en te begrijpen.’ Ik weet niet of dit instituut inmiddels niet ook getroffen is door de houwdegens van Trump.
Foto: USGS via Unsplash
Optimisme zonder hoop kost €8,-
