Nieuw Ithaka

Jawel, daar was-ie weer. Zo’n VVD’er die beweert dat de bijstandsuitkering wel omlaag kunnen, want ‘de bijstand is geen hangmat, maar een vangnet’. Aperte lulkoek, weten we ook al jaren. Maar het gaat er bij de VVD-kiezers in als Gods woord in een ouderling.

Dat is toch een andere zuil? Maar nee, de oud-testamentaire moraal doet het, niet alleen in liberaal Nederland, goed want ‘in het zweet des aanschijns zult gij uw brood verdienen’. Ja toch, niet dan?

Het meeste geld wordt verdiend met kapitaal, met vermogen, en niet met arbeid. Treurig dat er kennelijk nog mensen zijn die denken dat bijstandsgerechtigden lui zijn, teveel geld krijgen (en met zijn BMW X3 boodschappen doet) en het vast hun eigen schuld is dat ze zonder baan zwevend in hun tuin hangen.

Intussen lijkt de democratische verwarring hoogtij te vieren.

De liberalen zijn conservatief geworden, de conservatieven zijn conservatief gebleven, de sociaal-democraten zijn liberaal geworden, de socialisten en progressieven staan monkelend aan de zijlijn. De vakbonden zijn de weg al geruime tijd kwijt en werkgevers komen met plannen voor verplichte sociale verzekeringen voor ZZP’ers.

Zijn politieke partijen in het leven geroepen, omdat ze een visie op de ontwikkeling van het land en de maatschappij hebben?

Visie is volgens de premier Rutte ‘een olifant die je het zicht beneemt’, dus daar verwacht ik niet veel van. Enorme problemen rammelen aan de poorten van de wereld, maar de Haagse politiek reduceert alles tot boekhouden. Althans, tot op zekere hoogte, want multinationals sluizen moeiteloos miljarden langs de Belastingdienst. Nederland als één van de Kaaiman Eilanden.

Voor werklozen is een mooi bezuinigingsprogramma bedacht, onder de eufemistische naam Social Return. Werkgevers die opdrachten van de overheid willen binnenhalen, verplichten zich werklozen aan te nemen. Daarvoor worden er wel weer mensen ontslagen. Maar het zij zo, het bedrijf kan weer verder. Een ervaren werknemer zit thuis op de bank, of kan godbetert weer aan de slag met behoud van uitkering. Weer met die oud-testamentaire moraal op de achtergrond.

Boekhouden. Het idee dat je ook met idealen duurzaam en humaan zou kunnen boekhouden, lijkt een verlaten weg. Idealen zijn al bijna ideologieën en die moet je – terecht – wantrouwen. In het rijtje mislukte ideologieën – communisme, socialisme en verwante varianten – ontbreekt opvallend vaak het kapitalisme. De huidige crisis lijkt me toch redelijk nauw verbonden aan die ideologie.

De schijterigheid van de politiek

Is schijterigheid en beschermen van bestaande belangen het huidige politieke denken gaan overheersen? Waar zijn die maatschappelijke vergezichten gebleven?

Met belangstelling heb ik kennisgenomen van de G1000 van David Van Reybrouck, die er het boek Tegen verkiezingen over schreef. Uit dat experiment bleek dat je mogelijk heel goed mensen – als burgerplicht – voor een parlement kunt inloten. Er werden prima beslissingen genomen. Verkiezingen worden dan overbodig.

Rutger Bregman, historicus en schrijver, is ook geen bange denker. Onlangs verscheen zijn boek Gratis geld voor iedereen, waarin hij op zoek gaat naar grote ideeën en utopieën die in ons gemankeerde heden wat zouden kunnen betekenen. Is het tijd om over een nieuw Ithaka na te denken?

Sommige van die ideeën zijn niet nieuw, zoals het idee van gratis geld – het basisinkomen is weer helemaal terug. De context is misschien wel wat veranderd. Bij Tegenlicht gaf hij op 23 februari een voorschot op nut en noodzaak van utopisch denken. Het voorbeeld van het basisinkomen, zoals dat bij het Canadese project Mincome uit de jaren ’70, leidde tot een nieuwe aflevering van dat programma: Gratis geld.

In Dauphin, een klein dorp in Canada, kregen tussen 1974 en 1978 1000 mensen zo nodig een aanvullende uitkering en – belangrijk – zonder tegenverplichting. In tegenstelling tot de VVD-praatjes hierover bleek dat die mensen gewoon bleven werken of zelfs productiever werden, dat er door jongeren meer en langer gestudeerd werd, en dat mensen minder vaak ziek of depressief werden.

Ongelijkheid is een kernprobleem

Het Mincome project leverde dus tegelijk flinke besparingen op. Door de politiek wisseling van de wacht is met de uitkomsten van het wetenschappelijk onderzoek niets gedaan in Canada en verdween het onderzoek in de la.

Bregman schrijft ook voor De Correspondent, waarin hij eerder over ongelijkheid schreef. Afgelopen week pakte hij het onderwerp nogmaals op om 6 mythes te ontzenuwen, want er zijn mensen die denken dat ongelijkheid goed is.

Met de aandacht die er momenteel – internationaal en onder economen – voor deze kwestie is, lijkt het te worden opgenomen in de politieke agenda. Die Haagse molen draait natuurlijk traag en ook vrij denken gaat daar in achterkamertjes. Hulde voor Bregman om het zo scherp aan de orde te stellen.

Één van de discussies waar je eveneens in terechtkomt, is die van het realisme. Leuk hoor, utopisch denken, maar gaat dat niet om een verzonnen of gewenste werkelijkheid? Het betoog van Bregman lijkt daarin volgens mij op het gedachtengoed van een vergeten Nederlandse anarchist en P.C. Hooft-prijswinnaar, Arthur Lehning (1899-2000).

Ook hij sprak en schreef over de utopie als toetssteen van de realiteit. Je kan vaststellen dat de Verklaring voor de Rechten van de Mens geen werkelijkheid is, maar niemand vindt het vreemd dat het een leidend beginsel is geworden voor ons handelen.

Lehning zegt dat zo:

Voor mij is de utopie niet een ver en vaag ideaal, maar de voorstelling die zich concretiseert in dagelijkse handelingen, waarbij de middelen die men aanwendt in overeenstemming moeten zijn met het ideaal.

Arthur Lehning

Een utopie kan dus zodoende zelfs als ‘onrealistisch ideaal’ heel goed je handelen inspireren, het belang ervan schuilt niet ‘in het doel, maar in het doen‘.

Kunnen we echte beslissingen en ‘het doen’ overlaten aan de politici of het machtige corperate bedrijfsleven? Daar moeten we het nog eens over hebben. En dan opnieuw de grote wereld in.

De verzamelbundel beschouwingen over politiek en cultuur van Arthur Lehning, De tocht naar Ithaka (1999), is alleen nog tweedehands verkrijgbaar.

Deze blog is een bijdrage aan Blog Action Day, dat dit jaar gewijd is aan het thema ongelijkheid. De hashtags voor social media zijn: #BAD2014 #Blogaction14, #Inequality, #Oct16