Bidden tot een onbekende god

Bas Heijne zou populair moeten zijn. Of beter, populairder dan bij alleen NRC-lezers. In Moeten wij van elkaar houden?, een persoonlijke analyse van het populisme, schrijft Heijne behartenswaardige dingen over dat fenomeen. En dat gaat niet enkel over Wilde Geert, het populisme boert goed in vrijwel alle westerse landen.

Met verlossende antwoorden komt schrijver en essayist Heijne niet. Hoeft ook niet, zijn er niet. Hij besluit met de opmerking dat hij nog maar voor één god kan bidden, namelijk de ‘raadselachtige, onbekende god’, van de oude Atheners. Lachen, huilen? Mag allemaal, het is een vrije wereld, nog wel.

Hij begint het boek met een motto, een citaat van een andere schrijver. “Misschien zijn we niet sterk genoeg om in het heden te leven.” Dixit Saul Bellow, Amerikaans schrijver. En op dat heden wordt iedereen door alle media dan ook dagelijks gedrukt. Met zoveel van dat heden is het begrijpelijk dat het je teveel kan worden.

Enter mr. Frank Visser en Verlos ons! zijn zodoende twee titels van hoofdstukken in het essay van Heijne. De rechter die bij de mensen langs komt, maakt het leven weer overzichtelijk, maar zijn gezag wordt geaccepteerd(!). En Theo van Gogh zag het goed waar hij die uitzinnige Pim Fortuyn de Goddelijke Kale noemde.

Een verlosser ontslaat je even van de idee (plicht?) zelf na te denken. Tot die door de mand valt natuurlijk, wat ook altijd gebeurt. Hoewel we Jezus wel een bijtertje mogen noemen.

Vragen stellen

Goed. Alle ingrediënten voor zijn persoonlijke analyse heeft Heijne verzameld. Mogelijk zelfs ten tweede male, want zijn voorgaande boek, Harde liefde – Nederland op zoek naar zichzelf, zal toch niet geheel over andere zaken gaan. (Niet gelezen, sorry Bas.)

Dus. Identiteit, wat is dat voor ding? En wat is de verleiding van die verlosser, waar komt dat vandaan? Wat zeggen die hedendaagse populisten nu eigenlijk? Types als Geert Wilders, Glenn Beck (radiopresentator, aanhanger Tea Party) of Sarah Palin (Een dode kariboe in de vriezer die ‘de Amerikaanse waarden’ moet weerspiegelen, hilarisch). En, wat bieden ze werkelijk? Welke rol speelt de mediacultuur daarin? Wat is de achtergrond ervan? Is het populisme wel zo nieuw en fris? In wat voor wereld willen we leven?

Ik ga die vragen niet allemaal beantwoorden. Lees het boek zelf zeg. Maar een aantal tegenstrijdige kwesties heeft Bas Heijne scherp in de smiezen.

Overheid en regels

“Er zijn regels nodig. Er zijn veel te veel regels. Wereld en belevingswereld,“ dat is zo’n tussenzinnetje van Heijne dat veel zegt. Er komt zoveel slechte, actuele wereld op de mensen af, dat ze zich zijn gaan beperken tot hun belevingswereld. Zijn het nog wel mensen, burgers van een rechtstaat, of alleen nog maar (ontevreden) consumenten. Kleine wereld, de echte, grote problemen ketsen daarop af. Te moeilijk, geen zin an.

Dat gelul over teveel regels, het klopt ongetwijfeld, hoor ik trouwens al heel erg lang. Was in 2006 nog een commissie voor, met handige boekjes, staat nog wel op de agenda hoor. Oude meuk.

Volgens populisten kunnen we ‘onze vrijheid’ alleen maar behouden als we die van anderen inperken. Immigratie gaat dus ten koste van onze vrijheid in de ogen van populisten. In Simpelveld gaan de mensen bevend naar de supermarkt want er woont – zeggen ze – een moslim aan de Vlodropse Straatweg. Sjorsje Beeks zag zelf dat ze iets met schapen aan het doen waren. De tsunami (sic) is begonnen, en die van leugens en halve waarheden ook.

In Amerika intussen houden de twee partijen, Democraten en Republikeinen, elkaar in een houdgreep. Stilstand. De democratie staat daar stil, is uitgehold, is allang opgekocht door het grote bedrijfsleven. Ja, ze willen wel een sterke overheid, die over zijn burgers waakt, maar het mag niets kosten.

Verschillen tussen rijk en arm nemen alleen maar toe, net zoals de bonussen en de gebitsproblemen toenemen. Daar gaat nog wel af en toe zo’n frauderende hufter uit het financiële systeem het gevang in. Dat dan weer wel.

De idealen van het naoorlogse humanisme

Bas Heijne heeft meer boeken gelezen dan ik. Tis een echte schrijver. Zag hem laatst op televisie bij Het filosofisch kwartet, of was het kwintet? Vind ik hem toch onduidelijker, beetje zoekend formuleren enzo, al kijkt-ie er machtig scherpzinnig bij.

Heijne dus, ziet een botsing van verlichtingsdenken en anti-verlichtingsdenken, dat bestaat namelijk ook. Bij alle mooie idealen zijn we de wat gruiziger en conservatieve tegenspraak op gelijkheid, tolerantie, rechtvaardigheid en solidariteit vergeten. Het naoorlogse humanisme zelf ligt onder vuur volgens Heijne.

Bij het oud papier dus met al die verdragen voor de Rechten van de Mens? Vrijheid kan best een onsje minder, zegt de Partij voor de Vrijheid. Vrijheid het belangrijkste ideaal dus van, juist, de Verlichting.

Als alles afgemeten wordt aan de hand van verstand, rede en economie komen de ongrijpbare gevoelens en gedragingen van mensen in het gedrang. En Heijne heeft oog voor de schaduwkant van de mens in de kudde.

Speelveld of trapveld

Maar die spanning tussen redelijkheid en de vage, wat machteloze onvrede van de kudde heeft een nieuw speelveld voor populisten geopend. Ze maken slim gebruik van de media en roepen allemaal ogenschijnlijk duidelijke, vaak tegenstrijdige dingen. De overheid en links hebben het allemaal gedaan. Bij mensen die enkel in hun belevingswereld willen vertoeven, gaat het erin als koek. Vinden ze leuk.

“Ingrid kom kijken, Geert is weer bezig,” roept Henk naar de keuken. Hij durft het toch maar te zeggen, zegt wat ik altijd al heb gedacht, heeft helemaal gelijk. Tuurlijk doodstraf, waarom niet?

Dus blaft Wilde Geert nu en dan strategisch wat in de radio, de televisie, stuurt een twittertje. En dan gaan ze godbetert ook nog ideologisch aan de slag. Wat zegt dus hondenfluisteraar Martin Bosma, dat Hitler (nog zo’n verlosser, u weet wel) een socialist was, dus links, en alles wat slecht is, is links. En de PvdA, man, die is toch een potje links. Slappe thee met Job.

Daar sta je dan als hoogopgeleide smous, in 2006 bijna wereldburgemeester van het jaar, ‘Europese held van 2005’ (Time Magazine), met meerdere veren-in-je-kont dus, nette vent ook, maar wel met een bek vol tanden. Dat moet je dan horen van een partij van wie de weinig democratische baas regelmatig met de pet rondgaat bij joodse clubjes omdat ze bij de PVV zo fijn tegen De Moslims zijn. O nee, tegen De Islam. Best ingewikkeld.

Trouwens. Dat van dat verbod op onverdoofd, ritueel slachten, ook voor joden, is dan weer niet zo gelukkig afgestemd binnen de PVV. Zou Geert nou minder centjes hebben opgehaald bij die zionistische korfbalverenigingen?

Dank in ieder geval, Bas Heijne, voor een herkenbaar, confronterend en soms ook ontroerend boek. Ik ga het proberen, bidden tot die onbekende god.

Moeten wij van elkaar houden? – Het populisme ontleed door Bas Heijne
Uitgeverij De Bezige Bij