Het is overweldigend. Ieder jaar biedt het IDFA een rijk programma aan documentaires, in aantal en in diversiteit aan onderwerpen. Voor zover mogelijk heb ik het festival gevolgd en films bekeken. Je kijkt films, ontdekt nieuwe verhalen en perspectieven, en je mist films. Het is veel.
Voor de tweede keer heb ik het festival kunnen beleven als moderator. Mijn programma, waarin je dan als oliemannetje optreedt voor gesprekken tussen regisseurs en publiek, verliep ditmaal een beetje rommelig. Een regisseur was nog niet in Amsterdam op het moment van de Q&A, een regisseur was onverwacht te laat, een onhandige tolk en een afzegging door ziekte maakte dat het niet allemaal lekker liep.
Niettemin zaten er een aantal mooie gesprekken bij. De Q&A met regisseur Paul Salahadin Refsdal bijvoorbeeld legde een bijkomend verhaal bloot. Door mijn openingsvraag naar zijn tweede naam vertelde hij het verhaal van zijn bekering tot de islam tijdens zijn ontvoering in Afghanistan.
Refsdal was daar voor een documentaire. De Afghaanse warlord eiste voornamelijk geld (en kreeg dat) en over een bekering zat Refsdal toch al te denken, vertelde hij nuchter. Het liep dus min of meer gelukkig af.
In zijn film Dugma (The Button) volgt hij twee strijders van Jabhat Al-Nusra (de Syrische tak van Al-Qaida), die op de wachtlijst staan om een zelfmoordaanslag te plegen. Natuurlijk is Allah heel groot, maar het blijken niet de dolgedraaide fanatiekelingen te zijn die je je er in eerste instantie bij voorstelt. En bij deze terroristische club lijkt persoonlijke twijfel en een weigering over het uitvoeren van zo’n aanslag toegestaan.
Een andere film die voortvloeit uit de Syrische slachtpartij is 4.1 Miles (VS, 2016), die de jonge regisseur Daphne Matziaraki voor The New York Times (Op-Docs) maakte. In 22 minuten maakt deze film duidelijk welk drama de oorlogsvluchtelingen moeten doorstaan, maar ook de kapitein van de kustwacht op het Griekse eiland Lesbos. De doodsnood in de ogen van kinderen is hartverscheurend.
De film is voor het grootste deel gedraaid op één dag, 28 oktober 2015, dus nog voor de ‘Turkije deal’. Het bereiken van die overeenkomst is een belangrijk deel van De Europeaan (Nederland, 2016) van Dirk Jan Roeleven, die Frans Timmermans volgt als vice-voorzitter van de Europese Commissie. Timmermans betoont zich een gedreven, betrokken en slimme diplomaat, maar is ook een familieman en een Roda JC-fan.
De deal met Turkije – het afkopen van het vluchtelingenprobleem – krijgt in dat Europees-politieke perspectief voorrang boven het drama van die mensen. TimmerFrans kan veel, maar niet alles.
De oorlog om de hoek
Vorig jaar was ik moderator bij Alisa in Warland (Oekraïne, 2015), waarin regisseur Alisa Kovalenko filmde aan het front om haar steun te betuigen aan een groep vrijwillige Oekraïense soldaten die tegen de separatisten vechten. Vandaar dat mijn aandacht opnieuw uitging naar Oekraïne en naar Like Dew In The Sun (Zwitserland, 2016) van Peter Entell.
In dat verscheurde land gaat hij op zoek naar zijn joodse wortels. In 1914 ontvluchtte zijn familie met zijn destijds 2-jarige vader het land vanwege de pogroms.
Waarom is er zoveel ellende en bloedvergieten in het land? Deze vraag legt hij voor aan mensen die hij tijdens zijn zoektocht ontmoet, in Oekraïne en in de Krim, het door Rusland geannexeerde schiereiland. Het actuele geweld laat hij zien aan de hand van video’s die op YouTube te vinden zijn.
Dat bloedvergieten blijkt gaandeweg een motief dat opduikt in de liedjes die de mensen zingen. In het liedje van de islamitische Tataarse oma op de Krim, het soldatenliedje, maar ook het lied dat de vrouwen zingen in het dorp waar zijn vader vandaan komt.
Het liedje klinkt heel lieflijk, maar de vertaling onthult de ellende: “ongedoopte baby’s zwaaien aan de takken’. Dat zijn dus joodse baby’s, slachtoffers van een pogrom. Het is het bijna vanzelfsprekende antisemitisme dat ik las in de roman The Fixer van Bernard Malamud. En in alle liedjes in de film blijken geweld, vernietiging en doodsdrift te zitten.
De poëtische titel van de film, ‘als dauw in de zon’, is daar ook een pijnlijk voorbeeld van. Wat de regel wil uitdrukken is de wijze waarop de vijand zou moeten verdwijnen, namelijk verdampen als dauw in de zon. De regel komt uit het nationale volkslied van Oekraïne.
(..) een diepe verdeeldheid die via etnische en religieuze lijnen loopt. Iedere groep koestert zijn eigen trauma’s en stapelt op de oude weer nieuwe.
Bron: IDFA catalogus
Vrolijker verhalen
Natuurlijk waren er ook gewoon mooie en leuke films te zien op het IDFA 2016. De Mongoolse girl power in The Eagle Huntress (VS, 2016) is prachtig en hilarische momenten waren te vinden in Eat That Question – Frank Zappa In His Own Words.
Ook de muziekdocu uit Schotland Where You’re Meant to Be was grappig en Chasing Trane: The John Coltrane Documentary grijpt je naar de strot door die schitterende muziek.
Maar de kern van documentaire maken lijkt toch de verhalende journalistiek te zijn, met pijnlijke onthullingen, met persoonlijke of collectieve drama’s. Films kijken bij het IDFA is soms welbewust en zelfgekozen lijden. Maar dat heeft zin…
Houd daarom dus de programmering van de VPRO in de gaten te houden. Deze omroep gaat de film van Erik Lieshout nog laten zien: To Stay Alive – A Method.
Het is een mooie visuele verbeelding van het gelijknamige essay van schrijver Michel Houellebecq over het lijden als de bron van alle kunst. Fragmenten eruit worden prachtig voorgedragen door Iggy Pop, die met zijn getekende kop je als een gids door het verhaal loodst. De schrijver zelf speelt ook mee.
The first step for the poet is to return to the origin; that is, to suffering. The modalities of suffering are important; they are not essential. All suffering is good. All suffering is useful. All suffering bears fruit. All suffering is a universe.
Hier is de hele Engelse vertaling van het essay Rester Vivant
Foto boven: Moederland Monument in Kiev 🇺🇦, ter nagedachtenis aan de gestorven Oekraïnse soldaten in de Tweede Wereldoorlog. Op 9 mei 1981 – Dag van de Overwinning – officieel onthuld in aanwezigheid van Leonid Breznev, destijds secretaris-generaal van de Sovjet-Unie en van Oekraïnse afkomst
