Aan herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog hebben we geen tekort. Maar nog steeds duiken nieuwe verhalen op. Naar de televisieserie over de onbekende April-meistakingen uit 1943 ben ik nu benieuwd, want ik stuitte onlangs op deze geschiedenis.
Het afgelopen jaar ben ik aan het graven in mijn familiegeschiedenis. Sommige data en feiten had ik niet echt meer goed op de tijdlijn, dus kom je toch bij overheden en instituten uit waar dat is vastgelegd.
Voor de geschiedenis van mij opa van vaders kant wist ik inmiddels via het Rotterdams Stadsarchief wat meer. Dat hij op 1 mei 1935 is getrouwd met mijn oma – Neeltje Adriana Blok (1909-1983) bijvoorbeeld. Opa Adrie van Maanen (1912-1979) was altijd een held voor me, want hij had in het verzet gezeten en was socialist. In het Rotterdamse online archief stond dat hij op 13 april 1943 op last van of door de Sicherheitspolitzei was gearresteerd.
De reden was: ‘jodenbegunstiging’. Tot 6 mei zat hij vervolgens in een Rotterdamse politiecel, waarna hij die dag naar Kamp Vught is gebracht. Het kamp zal het enige SS-concentratiekamp buiten nazi-Duitsland en geannexeerde gebieden blijken te zijn. Konzentrationslager Herzogenbusch wordt gebouwd in de zomer van 1942 en geheel betaald met geroofd geld van Nederlandse Joden.
Oorlogsdocumentatie
Wat er in Vught met hem is gebeurd? Wanneer is hij vrijgelaten? En waarom? Dat zijn dan de vragen. In februari jongstleden ben ik met mijn zoon – als historicus beter thuis in archieven – naar het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) gegaan. Ik krijg mijn pasje en wandel voor het eerst het studiecentrum in.
Omdat mijn opa nooit iets heeft verteld over zijn verblijf in Kamp Vught, is het vermoeden gewettigd dat het geen feest was. Als elektromonteur is het waarschijnlijk dat hij bij het Philips-Kommando heeft gezeten. Bij deze afdeling werden bijvoorbeeld radio’s gesoldeerd en knijpkatten gemaakt. Daarnaast was er een vliegtuigsloperij en Arbeidseinsatz bij buitenkommando’s, meestal zwaar werk.
Hiernaast: de galg in Kamp Vught
In de archieven komen we twee brieven (medio november 1943) tegen van mijn overgrootvader die zich zorgen maakt over zijn zoon en een afspraak wil maken met de kampcommandant. Echt bijzonder. Maar waar de naam van mijn opa ook opduikt is in de lijsten van de gearresteerden tijdens de April-meistakingen.
Op die lijsten zag ik ook aan de vermelde woonplaatsen dat Amsterdam en Rotterdam onder de gearresteerden zo goed als afwezig waren. Die kwamen voornamelijk uit de rest van het land.
Toch moet dat een administratieve fout zijn. Het stemt niet overeen met de andere data, hoewel beide gebeurtenissen zich in dezelfde periode afspeelden. Uiteindelijk is Adrie vrijgelaten op 1 januari 1944, een onduidelijke Sonderaktion na 10 maanden gevangenschap.
Nieuwe herdenkingen en een vergeten staking
In de verhalen die we kennen als Nederlands verzet tegen de nazi’s en de bezetting worden met de Februaristaking (1941) en de Spoorwegstaking (1944) genoemd. Ik vrees dat de meeste mensen, net als ik, nooit van de April-meistakingen hadden gehoord. Dus toen ik ze tegenkwam bij het NIOD, dacht, dat ga ik nog eens uitzoeken.
Maar presentator Erik Dijkstra en Hans Morssinkhof (en vast nog anderen) waren me allang voor: zij maakten de serie programma’s Staken op leven en dood. De staking begon op 29 april bij de fabriek van Stork in Hengelo. Aanleiding was de aankondiging dat Nederlandse arbeiders op grote schaal in Duitsland zouden moeten gaan werken.
De Duitse arbeiders werden op grote schaal opgeroepen – na grote verliezen aan het Oostfront – om te gaan vechten en die moesten worden vervangen. De nazi’s hadden dan wel grote verliezen geleden, de capitulatie was nog ver – en vele, vele slachtoffers – weg.
Vandaag reageert de Twentse Erik Dijkstra in de Volkskrant nog steeds een beetje geïrriteerd over de omissie in zijn (ons?) onderwijs: “Ik heb geschiedenis gestudeerd en ben altijd geïnteresseerd geweest in de Tweede Wereldoorlog en dit is een staking die godbetert in Twente is begonnen.”
Aan de stakingen zouden in totaal zo’n 500.000 mensen meedoen. Het zou een keerpunt in de oorlog betekenen. “Wie zich vanaf dat moment met de Duitsers inliet, was niet meer te vertrouwen,” vertelt Morssinkhof tegen de krant. Het verzet tegen de bezetting groeide daarna aanzienlijk.
De reactie van de nazi’s op de staking was keihard. Onder leiding van de Oostenrijkse nazi Hanns Albin Rauter vonden vele willekeurige arrestaties en standrechtelijke executies plaats. Om te voorkomen dat slachtoffers als helden zouden worden geëerd, verdwenen vaak ook hun lichamen.
De geschiedenis en de herdenkingen worden opnieuw aangevuld.
Website van Stichting Landelijke Herdenking April-meistakingen 1943 »
Staken op leven en dood (BNNVARA) – (1) 24 april 2023 – NPO2 22:15 uur
